Ξημερώματα, σαν σήμερα πριν ένα χρόνο, η Ρωσία επιτέθηκε από τρία σημεία στην Ουκρανία. Το μέγεθος και οι αρχικοί στόχοι της εισβολής δημιούργησαν ανατριχίλα στην Ευρώπη και ξύπνησαν μνήμες από τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο πόλεμος, οι απώλειες, οι πρόσφυγες, το ενεργειακό, η σιτιστική κρίση πρωταγωνιστούσαν για μήνες στην επικαιρότητα.
Ένα χρόνο μετά ο πόλεμος στην Ουκρανία συνεχίζεται χωρίς να διαφαίνεται λύση. Την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές, οι μάχες διεξάγονται, κυρίως, στα νοτια-ανατολικά της χώρας. Περισσότεροι από 8 εκ. Ουκρανοί έχουν μετακινηθεί σε χώρες της Ευρώπης.
Στη Δύση οι περισσότεροι πλέον παρακολουθούν τι συμβαίνει αποσπασματικά. Μία επικεφαλίδα εδώ και μία γεωπολιτική ανάλυση παραπέρα και η ζωή συνεχίζεται.
Αυτό που δεν είναι εύκολο να αντιληφθούμε είναι ότι πέραν των πεδίων των μαχών ο πόλεμος αυτός αφορά όχι μόνο την επικράτηση επί του εδάφους, αλλά και την ταυτότητα της Ουκρανίας. Παράλληλα, απειλεί την ίδια την ύπαρξη του ιστορικού και πολυπληθούς ελληνισμού της Ουκρανίας, του οποίου το μεγαλύτερο μέρος διαβιοί σε εδάφη τα οποία σήμερα (που- σβήνεται) βρίσκονται επί ρωσικής κατοχής.
Περισσότεροι από 100.000 είναι ο ελληνισμός της Ουκρανίας, ένα μικρό μέρος, μεν, από τα 43.7 εκ. του συνόλου του πληθυσμού της χώρας, αλλά ταυτόχρονα μία από τις σημαντικότερες διασπορές της Ελλάδας. Η παρουσία τους στην περιοχή είναι αδιάλειπτη επί περίπου 27 αιώνες.
Έλληνες, από την Ιωνία εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Κριμαίας από τον 7ο αιώνα πχ. Με το τέλος των Ρωσοτουρκικών πολέμων η Ρωσία αποφάσισε να μεταφερθούν οι χριστιανοί της Κριμαίας στην περιοχή που ιδρύθηκε η Μαριούπολη και τα γύρω ελληνικά χωριά. Η Μαριούπολη ήταν μία από τις μεγαλύτερες πόλεις-λιμάνια κατά τον 19ο αιώνα και οι Έλληνες διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην πολιτική, κοινωνική, οικονομική και πολιτιστική ζωή του τόπου.
Επίσης, στην Οδησσό, το «Μαργαριτάρι της Μαύρης Θάλασσας», εγκαταστάθηκαν Έλληνες κυρίως από την Ήπειρο και την Μακεδονία και αποτέλεσαν ζωντανό κομμάτι της πόλης. Εκεί συστάθηκε το 1814 η «Φιλική Εταιρεία», το 1817 η Ελληνική Εμπορική Σχολή, αργότερα το Παρθεναγωγείο και άφησαν το στίγμα τους σημαντικοί Έλληνες, όπως ο Γρηγόριος Μαρασλής, ο οποίος επί δημαρχίας του μετέτρεψε την Οδησσό σε σύγχρονη ευρωπαϊκή πρωτεύουσα. Ο ελληνισμός απλώθηκε πέραν από τα παράλια της Αζοφικής, σε άλλες περιοχές, σε ολόκληρη τη χώρα.
Με την επικράτηση των Μπολσεβίκων το 1917 ένα μέρος των Ελλήνων έφυγε. Ωστόσο, ο ελληνισμός υπέστη τρομακτικές διώξεις το 1937 επί Στάλιν. Χιλιάδες Έλληνες μεταφέρθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, φυλακίστηκαν και εκτελέστηκαν. Τα ελληνικά σχολεία, οι εφημερίδες και τα τυπογραφία έκλεισαν. Άγνωστος είναι ο αριθμός όσων αναγκάστηκαν να δηλώσουν άλλη εθνικότητα, όπως ρωσική, για να επιβιώσουν.
Παρά τις αντίξοες συνθήκες οι Έλληνες κατάφεραν να διατηρήσουν την εθνική τους συνείδηση και σε μεγάλο βαθμό τη γλώσσα τους. Με την ανεξαρτησία της Ουκρανίας το 1991 ο ελληνισμός ανθεί και πάλι.
Κύρια κέντρα του Ελληνισμού είναι οι πόλεις Μαριούπολη και Ντονιέτσκ και περί τα σαράντα οκτώ χωριά της περιφέρειας Ντονμπάς, στο νοτιοανατολικό άκρο της Ουκρανίας. Ελληνικοί πληθυσμοί διαβιούν και στην υπόλοιπη επικράτεια της Ουκρανίας, όπως στο Κίεβο, την Οδησσό, στο Λβίβ και το Χάρκοβο.
Μεγάλη βαρύτητα δίνεται στη γλώσσα. Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία, κυρίως στα χωριά, μιλούν τις τοπικές διαλέκτους, τα Ρουμέικα, που βασίζονται στην ελληνική γλώσσα με πολλά αρχαϊκά χαρακτηριστικά και τα Ουρούμσκι, που έχουν επιρροές από τα Ταταρικά. Σύμφωνα με έρευνα το 2003-2004, οι ηλικιωμένοι είχαν ως μητρική τα Ρουμέικα, οι γεννημένοι της δεκαετίας του ’50 ήταν δίγλωσσοι, ενώ η τρίτη γενιά ως μητρική είχε την ρωσική και τα Ρουμέικα ως παθητική γλώσσα.
Με την αναβίωση του ελληνισμού η ελληνική γλώσσα διδάσκεται σε εκατοντάδες παιδιά, ενώ οι έδρες νεοελληνικών σπουδών της Μαριούπολης, του Κιέβου, της Συμφερούπολης και της Λβιβ έχουν εκπαιδεύσει εκατοντάδες δασκάλους της ελληνικής γλώσσας.
Δημιουργήθηκε η Ομοσπονδία Ελληνικών Συλλόγων της Ουκρανίας (ΟΕΣΟ), μια εθελοντική πανουκρανική ένωση πολιτικών οργανώσεων, η οποία περιλαμβάνει 96 ελληνικές κοινωνίες σε 22 περιφέρειες της Ουκρανίας. Χτίστηκαν πολιτιστικά κέντρα, πλατείες, αναστυλώθηκαν ιστορικά κτίρια και εκκλησίες. Οργανώνουν τις «Ημέρες Ελληνικού Πολιτισμού», Πολιτιστικές Ολυμπιάδες για παιδιά, τη «Μέγα Γιορτή» και έχουν μουσικά και θεατρικά συγκροτήματα. Επίσης, η Ομοσπονδία διαθέτει βιβλιοθήκη με περισσότερους από 4.000 τίτλους βιβλίων, ενώ στο πλαίσιο των συλλόγων λειτουργούν 90 βιβλιοθήκες και 9 μουσεία.
Το 2014, όμως, μεγάλο μέρος τους ελληνισμού της Ουκρανίας βρίσκεται στα πυρά του πολέμου όταν η Ρωσία προσαρτεί την Κριμαία και αυτονομιστές καταλαμβάνουν μέρος του Ντονμπάς. Αρκεί μία ματιά στον χάρτη για να κατανοήσουμε ότι ο συντριπτικός πληθυσμός του ελληνισμού της Ουκρανίας βρίσκεται στη Μαριούπολη και στα περίχωρά της. Με τα γεγονότα του 2014 αποκόπτονται ελληνικές κοινότητες του Ντονμπάς και οι ομογενειακοί σύλλογοι της Κριμαίας.
Με την εισβολή του 2022 οι Ρώσοι προσπαθούν να σβήσουν ολόκληρες περιοχές από τον χάρτη – όπως είχαν κάνει και στη Συρία. Η πολιορκία της Μαριούπολης, που διήρκησε τρεις μήνες, άφησε πίσω της μία έρημη πόλη. Θυμίζω τις εικόνες από τους βομβαρδισμούς στο μαιευτήριο και στο Θέατρο της πόλης με τη λέξη «παιδιά» γραμμένη στο προαύλιο.
Σημαντικές ζημιές έχουν και τα γύρω ελληνικά χωριά. Ενδεικτικά, το χωριό Σαρτανάς, μόλις 20 χιλιόμετρα από την Μαριούπολη, στο οποίο ζούσαν 10.000 Έλληνες πριν τον πόλεμο του 2022, με διαχρονικά σημαντική πολιτιστική δραστηριότητα, βομβαρδίστηκε το 2014 και ξανά το 2022 και έχει καταστραφεί κατά 90%. Η κωμόπολη Βολνοβάχα (15.000 Έλληνες Ρουμέϊ), το Γρανίτνε (3.600 Έλληνες Ουρούμ), το Σταρογνάτιβκα (2.100 Ουρούμ και Ρουμέϊ), το Σταρομλίνιβκα (2.400 Έλληνες Ουρούμ) και άλλα έχουν καταστραφεί στο μεγαλύτερο μέρος τους.
Ανάμεσα σε όλα βομβαρδίστηκε το ελληνικό Ιατρικό Κέντρο και η Έδρα της Ελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας στη Μαριούπολη, καθώς και το ιστορικό μουσείο της πόλης και έχει χαθεί- άγνωστο αν καταστράφηκε ή κλάπηκε- το διάταγμα της Μεγάλης Αικατερίνης για τη μεταφορά των Ελλήνων από την Κριμαία. Τα ελληνικά πολιτιστικά κέντρα που φιλοξενούν σημαντικό αρχειακό υλικό έχουν επίσης σοβαρές ζημιές και έχουν λεηλατηθεί.
Η λειτουργία του τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου της Μαριούπολης, μεταφέρθηκε στο Κίεβο και αποτελεί συνδετικό κρίκο για τους φοιτητές της διασποράς με την πατρίδα τους.
Πριν τον πόλεμο η Μαριούπολη είχε περισσότερους από 400.000 κατοίκους. Υπολογίζεται ότι τα 2/3 των κατοίκων έφυγαν. Μαζί και πολλοί ομογενείς μας οι οποίοι κατέφυγαν στην Πολωνία, στη Γερμανία και στην Ελλάδα, ενώ αρκετούς από τη Μαριούπολη τους υποχρέωσαν οι Ρώσοι να φύγουν προς τη Ρωσία.
Ένα χρόνο μετά η εικόνα του τι συμβαίνει συνολικά στην περιοχή είναι εξαιρετικά θολή. Οι νεκροί δεν έχουν καταγραφεί. Εκτιμάται ότι είναι περισσότεροι από 25.000. Πολλοί είναι θαμμένοι στα συντρίμμια. Κάτοικοι που είναι ακόμα εκεί μένουν σε βομβαρδισμένα κτίρια χωρίς νερό και ηλεκτρικό, ενώ κάποιοι είναι ακόμα σε καταφύγια. Όλοι έχουν χάσει κάποιον δικό τους. Οι Ρώσοι χτίζουν τώρα μία νέα πόλη πάνω στα ερείπια. Ρώσοι γιατροί και εργάτες έχουν κατακλύσει την πόλη. Οι πινακίδες στους δρόμους, τα μαθήματα, η ιστορία όλα τώρα είναι ρωσικά.
Ο πόλεμος αυτός αφορά πολύ περισσότερα από εδαφική κατοχή. Επιθέσεις σε αμάχους, σε σχολεία και θρησκευτικά μνημεία, καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς, παράνομες υιοθεσίες και υποχρεωτική «επανεκπαίδευση». Πρόκειται για επίθεση στην ταυτότητα και στη συλλογική μνήμη της Ουκρανίας.
«Παράπλευρη» απώλεια σε αυτόν τον πόλεμο είναι και ο ιστορικός ελληνισμός μας της Ουκρανίας, που τώρα αναγκαστικά έχει σκορπίσει, έχει σιωπήσει, έχει χάσει το πολιτιστικό του αποτύπωμα. Όσο κρατάει ο πόλεμος η ελληνική κληρονομιά χάνεται, η γλώσσα σβήνει.
Προς το παρόν μπορούμε να βοηθήσουμε με το να στηρίξουμε τους πρόσφυγες που έχουν έρθει από την Ουκρανία στη χώρα μας και μαζί με την υπόλοιπη Δύση να συνεισφέρουμε στον αγώνα τον Ουκρανών να πάρουν πίσω τα χαμένα τους εδάφη και να μην αλλοιωθεί η ταυτότητά τους. Μαζί και η ελληνική.
