Ποιο είναι το μοντέλο του «σύγχρονου» δικτάτορα; Γιατί ο Πούτιν διολίσθησε στη δικτατορία του φόβου; Πώς χαρακτηρίζεται η διακυβέρνηση του Ερντογάν και ποια τα κοινά χαρακτηριστικά με τον Πούτιν; Βλέπουμε οπισθοχώρηση της δημοκρατίας ανά τον κόσμο;
O Daniel Treisman, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια και συν-συγγραφέας του πολυσυζητημένου βιβλίου «Spin Dictators: the Changing Face of Tyranny in the 21st Century», μιλάει στο Liberal* και στη Μαριλίζα Αναστασοπούλου, για το μοντέλο του σύγχρονου δικτάτορα, εστιάζοντας στον Πούτιν και στο Ερντογάν.
Ποιο είναι το «σύγχρονο» μοντέλο δικτατορίας;
Αν κοιτάξουμε τον 20ο αιώνα και τη θεωρία των δικτατόρων, αυτό που μας έρχεται στο μυαλό είναι ηγέτες όπως ο Μάο, ο Χίτλερ, ο Στάλιν, ο Ίντι Αμίν και ο Μομπούτου στην Αφρική, που σκότωσαν και φυλάκισαν εκατοντάδες χιλιάδες, ίσως εκατομμύρια ανθρώπους. Αυτό το είδος το ονομάζουμε δικτάτορα του φόβου.
Στο βιβλίο μας υποστηρίζουμε ότι η τάση έχει απομακρυνθεί από αυτό το είδος του πολύ βάναυσου, αιματηρού, φανερά βίαιου δικτάτορα προς ένα είδος δικτάτορα που χρησιμοποιεί πολύ λιγότερη φανερή βία, αλλά εξακολουθεί να καταφέρνει να εδραιώνει την εξουσία στον ίδιο βαθμό, καταργώντας τους ελέγχους και τις ισορροπίες, εξαλείφοντας τους ανεξάρτητους θεσμούς, συν-επιλέγοντας ή ελέγχοντας άμεσα τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Η στρατηγική αυτού του νέου τύπου δικτάτορα είναι, αντί να εκφοβίζει τους πάντες, να χειραγωγεί την πληροφόρηση έτσι ώστε οι άνθρωποι να υποστηρίζουν πραγματικά τον ηγέτη.
Μέρος αυτού είναι να προσποιείται ότι είναι ένας ικανός, αποτελεσματικός, δημοκρατικός ηγέτης, που κατεβαίνει στις εκλογές και υποστηρίζεται πραγματικά από τον λαό, κάτι που μερικές φορές είναι πράγματι αλήθεια.
Σε ποιο βαθμό έχουμε «σύγχρονους» δικτάτορες ανά τον κόσμο;
Φυσικά, υπάρχουν ακόμη κάποια φρικτά παραδείγματα βίαιης δικτατορίας στη Συρία, στη Βόρεια Κορέα, ακόμη και στην Κίνα, αν και οι Κινέζοι χρησιμοποιούν πιο σύγχρονες τεχνικές διάδοσης του φόβου. Αλλά η ισορροπία έχει μετατοπιστεί. Πλέον οι «σύγχρονοι» δικτάτορες, από 10% των αυταρχικών ηγετών της δεκαετίας του 1970, αποτελούν πάνω από 50% όσων ανήλθαν στην εξουσία τη δεκαετία του 2000.
Πώς θα χαρακτηρίζατε τον Πούτιν και πώς θα εξηγούσατε την πορεία του προς τον αυταρχισμό;
Η Ρωσία στις αρχές της δεκαετίας του 2000, σύμφωνα με διαφορετικούς στατιστικούς δείκτες, ήταν αρκετά παρόμοια με άλλες χώρες μεσαίου εισοδήματος και θα μπορούσαμε να τη χαρακτηρίσουμε ελαττωματική δημοκρατία – δηλαδή μια δημοκρατία με περιορισμούς στην ελευθερία του Τύπου, παρατυπίες στις εκλογές και υψηλά επίπεδα διαφθοράς. Η Ρωσία εκείνη την εποχή θεωρούνταν από πολλούς ως μοναδική περίπτωση λόγω της ιστορίας της.
Ο Πούτιν ήταν ένας από τους πρωτοπόρους «σύγχρονους» δικτάτορες, αλλά επέστρεψε σε μια πραγματικά ξεκάθαρη περίπτωση δικτατορίας του φόβου. Κατά τη γνώμη μου, ο Πούτιν ξεκίνησε πραγματικά με δυνατότητες να προχωρήσει σε διαφορετικές κατευθύνσεις και σταδιακά έχασε την πίστη του ότι το εξελιγμένο μοντέλο της χειραγωγικής δικτατορίας θα συνέχιζε να λειτουργεί, ειδικά από το 2012 και μετά που έγιναν οι μαζικές διαδηλώσεις στη Ρωσία.
Σταμάτησε να εμπιστεύεται τους πολιτικούς του πράκτορες ότι μπορούν να χειραγωγούν τον κόσμο από τα παρασκήνια. Έχασε επίσης την εμπιστοσύνη του στους φιλελεύθερους οικονομικούς εμπειρογνώμονες, επειδή του είπαν ότι αν το καθεστώς παρέμενε διεφθαρμένο, αν επέτρεπε την απαλλοτρίωση περιουσιακών στοιχείων από μεγάλους επιχειρηματίες, θα κατέρρεε η αγορά – πράγμα που δεν έγινε. Έτσι στράφηκε στις υπηρεσίες ασφαλείας του, στους παλιούς συναδέλφους του και αύξησε τη διακυβέρνηση του φόβου.
Τα τελευταία πέντε με δέκα χρόνια, άρχισε να εμπλέκεται και σε ένα είδος πολεμικής εξωτερικής επιθετικότητας, με αποκορύφωμα την εισβολή πλήρους κλίμακας στην Ουκρανία που είδαμε πέρυσι.
Πώς θα χαρακτηρίζατε τη διακυβέρνηση του Ερντογάν;
Ο Ερντογάν θα μπορούσαμε να πούμε ότι ξεκίνησε αρκετά δημοκρατικά τα πρώτα χρόνια και εξελίχθηκε σε σύγχρονο δικτάτορα, εδραιώνοντας σταδιακά την εξουσία και περιθωριοποιώντας την αντιπολίτευση. Αλλά πιστεύουμε ότι πραγματικά, τα τελευταία 5-10 χρόνια, ιδίως μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016, έχει φτάσει πιο άμεσα στους μοχλούς των δικτατόρων του φόβου. Έχει φυλακίσει δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους για πολιτικούς λόγους και προσπαθεί να εκφοβίσει τουλάχιστον ένα μέρος του πληθυσμού.
Ποια κοινά βλέπετε μεταξύ Πούτιν και Ερντογάν;
Ο Ερντογάν και ο Πούτιν έχουν πολλά κοινά στο στυλ διακυβέρνησής τους. Ξεκίνησαν με μεγάλη κατανόηση και αίσθηση για το πώς να προβάλλονται ως δημοκρατικοί πολιτικοί, πώς να πετύχουν αυτό που ήθελαν χωρίς να φαίνονται τόσο αυταρχικοί όσο ήταν. Αλλά και οι δύο αισθάνθηκαν ότι έφτασαν στα όρια αυτού του μοντέλου και επέστρεψαν σε ένα στυλ πολιτικής που είναι αρκετά διαφορετικό από αυτό που ξεκίνησαν.
Παρόλο που δεν βλέπουμε ακόμη μια σαφή τάση προς αποπαγκοσμιοποίηση ή κατάρρευση της διεθνούς τάξης, υπάρχουν σίγουρα απειλές προς αυτή την κατεύθυνση. Έτσι βλέπουμε κάποιους δικτάτορες, όπως ο Ερντογάν και ο Πούτιν, να «περιστρέφονται», εν μέρει ανταποκρινόμενοι στον εκσυγχρονισμό στις δικές τους κοινωνίες, ο οποίος κάνει τη δουλειά τους πολύ πιο δύσκολη, χρησιμοποιώντας τα παραδοσιακά εργαλεία της δικτατορίας, επειδή δεν είναι αρκετά εξελιγμένοι και καταρτισμένοι ώστε να συνεχίσουν να διαχειρίζονται τα πράγματα με τον πιο αποτελεσματικό σύγχρονο τρόπο.
Αυτό που πρέπει να τονίσουμε είναι ότι το μοντέλο διακυβέρνησης αυτών των δικτατοριών είναι πολύ δαπανηρό, οι χώρες αυτές δεν μπορούν να έχουν οικονομική ανάπτυξη. Υπάρχει μεγάλο κόστος για την κυριαρχία της κοινωνίας μέσω του φόβου, το οποίο είναι σε μεγάλο βαθμό το οικονομικό κόστος της αποτυχίας σε μια παγκόσμια οικονομία που βασίζεται όλο και περισσότερο στη γνώση και τις υπηρεσίες και σε νέα είδη αγαθών.
Μερικοί αναλυτές αναφέρονται σε οπισθοχώρηση της δημοκρατίας σε παγκόσμιο επίπεδο. Ποια είναι η γνώμη σας;
Από την δεκαετία του 1970 έχει παρατηρηθεί τεράστια αύξηση του ποσοστού των δημοκρατιών σε όλο τον κόσμο– ποσοστιαία περίπου 25% σε πάνω από 50% των χωρών- την οποία ονομάζουμε το τρίτο κύμα. Τον τελευταίο καιρό υπάρχει μια κάποια οπισθοδρόμηση, αλλά το ποσοστό είναι πολύ μικρό, σε σχέση με την τεράστια άνοδο των τελευταίων 50 ετών.
Οπότε στο πλαίσιο αυτό, η «σύγχρονη» δικτατορία γίνεται ένα ελκυστικό μοντέλο για τους αυταρχικούς ηγέτες που βλέπουν ότι ο κόσμος γύρω τους κινείται προς τη δημοκρατία, ή τουλάχιστον, πολύ περισσότερο από ότι σε οποιαδήποτε προηγούμενη εποχή και οι οποίοι βλέπουν την οικονομική δύναμη και το είδος της παγκόσμιας επιρροής του δημοκρατικού κόσμου να αυξάνεται.
Για παράδειγμα, από τη δεκαετία του 1990 και μετά, στην Αφρική, όπου πολλές χώρες ήθελαν βοήθεια από τη Δύση, αυτή η βοήθεια εξαρτήθηκε λίγο περισσότερο από την επιφανειακή τουλάχιστον δημοκρατία. Παρά τις αλλαγές που υπάρχουν στο παγκόσμιο σύστημα, οι οποίες κάνουν πολλούς σύγχρονους δικτάτορες να αναθεωρούν τις τακτικές τους, υπάρχουν ακόμη πολλοί «σύγχρονοι» δικτάτορες, όπως ο Ορμπάν στην Ουγγαρία, ο Τοκάγιεφ στο Καζακστάν και η κυβέρνηση της Σιγκαπούρης.
Η συνέντευξη δόθηκε στην Μαριλίζα Αναστασοπούλου και δημοσιεύθηκε στο Liberal
*το κείμενο της συνέντευξης αποτελεί διασκευή από την αναλυτική συζήτηση που έκανε ο Daniel Treisman στο podcast «Ti kosmos».
